मराठी भाषेचा अभ्यास करताना म्हणी व त्यांचे अर्थ ( Mhani v tyanche arth ) माहीत असणे आवश्यक आहे. वाक्प्रचार, म्हणी, अलंकारिक शब्द यासारख्या बाबी मराठी भाषेचे सौंदर्य वाढवतात. यामधील अनेक म्हणी आपल्या दैनंदिन कामकाजामध्ये नेहमी वापरल्या जातात.
- अति तेथे माती – कोणत्याही गोष्टीचा अतिरेक हा नुकसानकारकच ठरतो.
- अति शहाणा त्याचा बैल रिकामा– जो माणूस फार शहाणपणा करायला जातो, पण प्रत्यक्षात त्याच्या हातून कोणतेही काम होत नसते.
- अडला हरी गाढवाचे पाय धरी– शहाण्या माणसाला प्रसंगी मूर्खाची विनवणी करावी लागते.
- असतील शिते तर जमतील भूते– आपला भरभराटीचा काळ असला, तर आपल्या भोवती माणसे गोळा होतात.
- आग सोमेश्वरी, बंब रामेश्वरी- जेथे मदतीची गरज आहे, तेथे ती न पोहोचता भलत्याच ठिकाणी पोहोचणे.
- आगीतून फुफाट्यात– लहान संकटातून अधिक मोठ्या संकटात सापडणे.
- आधी पोटोबा मग विठोबा– आधी स्वतःच्या पोटापाण्याचा विचार करणे व नंतर अन्य काम करणे.
- आवळा देऊन कोहळा काढणे– क्षुल्लक वस्तूच्या मोबदल्यात मोठा फायदा करून घेणे.
- आयत्या बिळात नागोबा– दुसऱ्याच्या कष्टावर स्वतःचा स्वार्थ साधणे.
- आलीया भोगासी असावे सादर– जे नशिबात असेल, ते भोगायला तयार असावे.
- आपला हात जगन्नाथ– आपले काम पार पाडण्यासाठी स्वतःच कष्ट योग्य ठरते.
- आडात नाही तर पोहऱ्यात कोठून येणार – जे मुळात अस्तित्वातच नाही त्याची थोडी देखील अपेक्षा करणे व्यर्थ होय.
- आंधळा मागतो एक डोळा, देव देतो दोन डोळे- किमान लाभाची अपेक्षा केली असताना, अपेक्षेपेक्षा कितीतरी अधिक लाभ होणे.
- इकडे आड, तिकडे विहीर- दोन्ही बाजूंनी संकटात सापडणे.
- उतावळा नवरा, गुडघ्याला बाशिंग- उतावळेपणाने मुर्खासारखे वर्तन करणे.
- उचलली जीभ लावली टाळ्याला- विचार न करता वाटेल ते अमर्यादपणे बोलणे.
- उथळ पाण्याला खळखळाट फार- ज्याच्या अंगी मुळातच गुण कमी असतात, तो माणूस फार बढाई मारतो.
- ऊस गोड लागला म्हणून मुळासकट खाऊ नये- एखादी गोष्ट आवडली असली तरी तिचा अतिलोभ बाळगू नये.
- एक ना धड, भाराभर चिंध्या- एकाच वेळी अनेक कामे स्वीकारल्यामुळे शेवटी कोणतेही काम पूर्ण न होणे.
- एका हाताने टाळी वाजत नाही- कोणत्याही भांडणात दोन्ही बाजूंकडील माणसे जबाबदार असतात.
- ऐकावे जनाचे, करावे मनाचे- कोणत्याही कामाबाबत दुसऱ्याचे मत घ्यावे, परंतु शेवटी सारासार विचार करून आपल्या मताप्रमाणे वागावे.
- कर नाही त्याला डर कशाला ? – ज्याच्याकडून गुन्हा घडलेला नाही त्याला कशाचीही भीती बाळगायचे कारण नाही.
- करावे तसे भरावे- दुष्कृत्य करणाऱ्याला त्याचे दुष्परिणाम भोगावे लागतातच.
- कामापुरता मामा- गरजेपुरते गोड बोलणारा माणूस.
- काखेत कळसा गावाला वळसा- हरवलेली वस्तू जवळपास असल्याचे लक्षात न आल्याने सर्वत्र शोधत राहणे.
- काळ आला होता, पण वेळ आली नव्हती- एखादे घोर संकट येऊनही त्यातून सहीसलामत सुटणे.
- कुऱ्हाडीचा दांडा गोतास काळ- स्वार्थासाठी किंवा केवळ दुष्ट बुद्धीने, शत्रूला मदत करून आपल्याच माणसांचे नुकसान करणे.
- कोळसा उगाळावा तितका काळाच- वाईट गोष्टी बाबत जितकी चर्चा करावी, तितकी ते अधिकच वाईट ठरते.
- काप गेले नि भोके राहिली- वैभव गेले आणि फक्त त्याच्या खुणा राहिल्या.
- कोल्हा काकडीला राजी- शूद्र माणसे शूद्र गोष्टींनी ही खुश होतात.
- कावळ्याच्या शापाने गाय मरत नाही- शूद्र माणसांनी केलेल्या दोषारोपाने थोरांचे नुकसान होत नसते.
- कुडी तशी पुडी- देहाप्रमाणे आहार किंवा कुवती नुसार मिळणे.
- खाईन तर तुपाशी, नाहीतर उपाशी-अशी अतिशय दुराग्रहाची किंवा हटवादीपणाची वागणे. तडजोड मुळीच न करणे.
- खायला कार भुईला भार- निरोपयोगी मनुष्य सर्वांनाच भारभूत होतो.
- खाण तशी माती- आई-वडिलांप्रमाणे त्यांच्या मुलांचे वर्तन होणे.
- खाई त्याला खवखवे- जो वाईट काम करतो त्याला मनात धास्ती वाटते.
- खोट्याच्या कपाळी गोटा- खोटेपणा , वाईट काम करणाऱ्याचे नुकसान होते.
- गुरुची विद्या गुरुला- एखाद्याचा डाव त्याच्यावरच उलटणे.
- गाढवाला गुळाची चव काय ?- ज्याला एखाद्या गोष्टीचा ज्ञान नाही, त्याला त्या गोष्टीचे महत्त्व कळू शकत नाही.
- गोगलगाय अन् पोटात पाय- बाहेरून गरीब दिसणारी; पण मनात कपट असणारी व्यक्ती.
- गरज सरो, वैद्य मरो- एखाद्या माणसाची आपल्याला गरज असेपर्यंत त्याच्याशी संबंध ठेवणे व गरज संपली की त्याला ओळखही न दाखवणे.
- गर्जेल तो पडेल काय- केवळ बडबडणाऱ्या माणसाकडून काहीही घडत नाही.
- गाड्या बरोबर नळ्याची यात्रा- मोठ्यांच्या आश्रयाने लहानांचाही फायदा होणे.
- गाढवा पुढे वाचली गीता कालचा गोंधळ बरा होता- मूर्खाला कितीही उपदेश केला, तरी त्याचा उपयोग नसतो.
- गरजवंताला अक्कल नसते- गरजेमुळे आडणाऱ्याला दुसऱ्याचे हवे तसे बोलणे व वागणे निमूटपणे सहन करावे लागते.
- घर फिरले म्हणजे घराचे वासेही फिरतात- एखाद्यावर प्रतिकूल परिस्थिती आली म्हणजे सारेच त्याच्याशी वाईटपणे वागू लागतात.
- घरोघरी मातीच्या चुली- एखाद्या बाबतीत सामान्यत: सर्वत्र सारखीच परिस्थिती असणे.
- घर ना दार देवळी बिऱ्हाड- बायकापोरे नसणारा एकटा पुरुष किंवा शिरावर कोणतीही जबाबदारी नसलेली व्यक्ती.
- घरचे झाले थोडे, व्याह्याने धाडले घोडे- स्वतःच्या कामाचा व्याप अतोनात असताना दुसऱ्याने आपलेही काम लादणे.
- चोर सोडून संन्याशाला फाशी- खऱ्या अपराधी माणसाला सोडून निरपराधी माणसाला शिक्षा देणे.
- चोराच्या मनात चांदणे- वाईट कृत्य करणाऱ्याला आपले कृत्य उघडकीला येईल की काय, अशी सारखी भीती वाटत असते.
- चोराच्या हातची लंगोटी- ज्याच्याकडून काही मिळण्याची आशा नसते, त्याच्याकडून थोडेसे तरी मिळणे.
- चार दिवस सासूचे चार दिवस सुनेचे- प्रत्येकाला अनुकूल परिस्थिती येतेच.
- चोराच्या उलट्या बोंबा- स्वतःच गुन्हा करून दुसऱ्याला दोष देणे.
- ज्याच्या हाती ससा तो पारधी- एकाचे कर्तुत्व, पण ते दुसऱ्याच्या नावे गाजणे.
- ज्या गावच्या बोरी त्याच गावच्या बाभळी- एकच स्वभाव असलेल्या माणसाने एकमेकाची वर्मी काढण्यात अर्थ नसतो; कारण एकाच ठिकाणचे असल्याने ते एकमेकांना पुरेपूर ओळखतात.
- जावे त्याच्या वंशा तेव्हा कळे- दुसऱ्याच्या स्थितीत आपण स्वतः जावे, तेव्हा तिचे खरे ज्ञान होते.
- जिच्या हाती पाळण्याची दोरी ती जगाला उद्धारी- मातेकडूनच बालकावर सुसंस्कार होतात म्हणून ते भविष्यात कर्तुत्वान ठरते.
- जित्याची खोड मेल्याशिवाय जात नाही- मूळचा स्वभाव आयुष्यात कधीच बदलत नाही.
- ज्याचे करावे बरे तो म्हणतो माझेच खरे- एखाद्याचे भले करायला जावे तर तो त्या गोष्टीस विरोधच करतो व आपलेच खरे करण्याचा प्रयत्न करतो.
- ज्याची खावी पोळी त्याची वाजवावी टाळी- जो आपल्यावर उपकार करतो, त्या उपकार कर्त्याचे उपकार स्मरून त्याचे गुणगान गावे.
- झाकली मूठ सव्वा लाखाची- व्यंग नेहमी झाकून ठेवावे.
म्हणी व त्यांचे अर्थ mhani v tyanche arth
- टाकीचे घाव सोसल्यावाचून देवपण येत नाही- कष्ट सोसल्याशिवाय मोठेपणा प्राप्त होत नाही.
- डोळ्यात केर आणि कानात फुंकर- रोग एका जागी तर उपचार दुसरीकडेच करणे.
- ढवळ्या शेजारी पवळा बांधला, वाण नाही पण गुण लागला.- वाईट गुण मात्र लवकर लागतात म्हणजेच वाईट माणसाच्या संगतीने चांगला मनुष्य ही बिघडतो.
- तोंड दाबन बुक्क्यांचा मार-एखाद्याला विनाकारण शिक्षा करणे आणि त्याला त्याबद्दल तक्रार करण्याचा मार्गही मोकळा न ठेवणे.
- तेल गेले, तूप गेले , हाती राहिले धुपाटणे- फायद्याच्या दोन गोष्टी असता मूर्खपणामुळे एकही गोष्ट साध्य न होणे.
- तळे राखील तो पाणी चाखील- ज्याच्याकडे एखादे काम सोपवलेले असेल, तो त्यातून स्वतःचा काहीतरी फायदा करून घेणारच.
- थेंबे थेंबे तळे साचे- दिसण्यात क्षुल्लक वाटणाऱ्या वस्तूंचा हळूहळू संग्रह केला असता, कालांतराने वस्तूंचा मोठा संचय होतो.
- दुभत्या गाईच्या लाथा गोड- ज्याच्या पासून काही लाभ होतो त्याचा त्रास देखील मनुष्य सहन करतो.
- दगडापेक्षा वीट मऊ- निरुपाय म्हणून मोठ्या संकटापेक्षा लहान संकट पत्करणे.
- दैव देते आणि कर्म नेते- सुदैवाने झालेला लाभ नियती प्रतिकूल असल्यामुळे आपणास उपभोगता येत नाही.
- दुरून डोंगर साजरे – गोष्ट लांबून चांगली दिसते, परंतु जवळ गेल्यानंतर तिचे खरे स्वरूप कळते.
- देखल्या देवा दंडवत- एखादी व्यक्ती सहजगत्या भेटली म्हणून तिला नमस्कार करणे.
- दे माय धरणी ठाय- पुरेपुरेसे होणे किंवा तोंड लपवण्यापूरती तरी जागा शोधणे.
- देश तसा वेश- परिस्थितीप्रमाणे बदलणारे वर्तन.
- दुष्काळात तेरावा महिना- अगोदरच्या संकटात आणखी भर
- दृष्टी आड सृष्टी- आपल्या मागे जे चालते त्याकडे दुर्लक्ष करावे.
- नावडतीचे मीठ आळणी- आपल्या नावडत्या माणसाने केलेली कोणतीही गोष्ट कितीही चांगली केली, तरी ती आपल्याला वाईटच दिसते.
- नकटीच्या लग्नाला सतराशे विघ्ने- दोषयुक्त काम करणाऱ्याच्या मार्गात एक सारख्या अनेक अडचणी येतात.
- न कर्त्याचा वार शनिवार – ज्याला एखादे काम मनातून करायचे नसते,तो कोणत्यातरी कारणाने ते टाळतो.
- नाचता येईना अंगण वाकडे– आपल्याला एखादे काम करता येत नसेल, तेव्हा आपला कमीपणा झाकण्याकरता संबंधित गोष्टीत दोष दाखवणे.
- नाव मोठं लक्षण खोट- बाह्य देखावा आकर्षक, पण कृतीच्या नावाने मात्र शून्य.
- नाव सोनुबाई हाती कथलाचा वाळा – नाव मोठे पण कर्तृत्व कमी प्रतीचे
- नाकापेक्षा मोती जड – मालकापेक्षा नोकराची मिजास अधिक होणे किंवा शक्तीपेक्षा अवघड कामगिरी स्वीकारणे.
- नवी विटी नवे राज्य – सगळीच परिस्थिती नवीन असणे.
- नव्याचे नऊ दिवस – कोणत्याही गोष्टीचा नवीन पणा काही काळ टिकून कालांतराने तिचे महत्त्व नाहीसे होणे.
- नाक दाबले की तोंड उघडते – एखाद्या माणसाचे वर्म जाणून त्यावर योग्य त्या दिशेने दबाव आणला की चुटकीसरशी हवे ते काम करून घेता येते.
- पाचामुखी परमेश्वर – बहुसंख्य लोक म्हणतील ते खरे मानावे.
- पाचही बोटे सारखी नसतात – सर्व माणसे सारख्या स्वभावाची किंवा सारख्याच कर्तुत्वाची नसतात.
- पाण्यात राहून माशाशी वैर करू नये- ज्यांच्या सहवासात राहावे लागते त्यांच्याशी शत्रुत्व करू नये.
- पायाची वहाण पायीच बरी- नालायक माणसांचा वाजवीपेक्षा अधिक सन्मान झाला म्हणजे ती शेफारतात.
- पालथ्या घड्यावर पाणी- केलेला उपदेश निष्फळ ठरणे.
- पी हळद , हो गोरी – कोणत्याही बाबतीत उतावळेपणा करणे.
- पळसाला पाने तीनच – सर्वत्र सारखीच परिस्थिती असणे.
- पुढच्यास ठेच मागचा शहाणा – दुसऱ्याचा अनुभव पाहून त्याच्यावरून मनुष्य काही बोध घेतो व सावधपणे वागतो.
- पदरी पडले पवित्र झाले – कोणतीही गोष्ट एकदा स्वीकारली की तिला नावे ठेवू नये. तिच्या बाबतीत समाधान मानावे.
- फुल ना फुलाची पाकळी – वास्तविक जितके द्यायला पाहिजे तितके देण्याचे सामर्थ्य नसल्यामुळे त्यापेक्षा पुष्कळ कमी देणे.
- बावळी मुद्रा देवळी निद्रा – दिसण्यात बावळट, पण व्यवहारचतुर माणूस.
- बुडत्याचा पाय खोलात – आधीच अपयश आलेल्या माणसाला सतत अपयशच येत जाते.
- बैल गेला अन् झोपा केला – एखादी गोष्ट होऊन गेल्यावर तिच्या साठी केलेली व्यवस्था व्यर्थ ठरते.
- बाप तसा बेटा – बापाच्या अंगचे गुणच मुलात उतरणे.
- बडा घर पोकळ वासा – दिसण्यास श्रीमंती ; पण प्रत्यक्षात तिचा अभाव.
- बळी तो कान पिळी – बलवान मनुष्यच इतरांवर सत्ता गाजवतो.
- बोले तैसा चाले त्याची वंदावी पाऊले- बोलण्याप्रमाणे कृती करणाऱ्या माणसाला सन्मानाने वागवावे.
- बुडत्याला काडीचा आधार – घोर संकटाच्या प्रसंगी मिळालेली थोडीशी मदत देखील महत्त्वाची वाटते.
- बोलेल तो करेल काय? – केवळ बडबड करणाऱ्यांकडून काहीही होऊ शकत नाही.
- बाप से बेटा सवाई – वडिलांपेक्षा मुलगा अधिक कर्तबगार .
- भित्या पाठी ब्रह्मराक्षस – भित्रा माणूस काही कारण नसतानाही भीत असतो.
- भीक नको, पण कुत्रं आवर – एखाद्याच्या मनात नसल्यास त्याने आपल्याला मदत करू नये, परंतु निदान आपल्या कार्यात विघ्न आणू नये अशी स्थिती.
- भुकेला कोंडा निजेला धोंडा – अडचणीच्या वेळी कोणत्याही साधनाने गरज भागवण्याची माणसाची तयारी असते.
- भरवशाच्या म्हशीला टोणगा – खूप आशा वाटणाऱ्या माणसाच्या बाबतीत संपूर्ण निराशा होणे.
- मुलाचे पाय पाळण्यात दिसतात – लहान वयातच व्यक्तीच्या मोठेपणाच्या गुणदोषांचे दर्शन होते.
- मनात मांडे पदरात धोंडे – केवळ मोठ – मोठी मनोराज्ये करायची; परंतु प्रत्यक्षात पदरात काहीही पडत नाही अशी स्थिती.
- मऊ सापडले म्हणून कोपराने खणू नये – कोणाच्याही चांगुलपणाचा वाटेल तेवढा फायदा घेऊ नये.
- यथा राजा तथा प्रजा – प्रमुख माणसाच्या आचार विचारांप्रमाणे त्याच्या अखत्यारीतील इतर माणसांचे आचार विचार असतात.
- ये रे माझ्या मागल्या – एखाद्याने केलेला उपदेश व्यर्थ ठरवून पुन्हा पूर्वीसारखेच वागणे.
- रात्र थोडी सोंगे फार – कामे भरपूर असणे ; पण वेळ थोडा असणे.
- रोज मरे त्याला कोण रडे – तीच ती गोष्ट वारंवार होऊ लागली म्हणजे तिच्यातील स्वारस्य नष्ट होते व तिच्याकडे कोणी लक्ष देत नाही.
- लेकी बोले सुने लागे – एकाला उद्देशून; पण दुसऱ्याला लागेल असे बोलणे.
- लोका सांगे ब्रह्मज्ञान, आपण मात्र कोरडे पाषाण – लोकांना उपदेश करायचा, पण स्वतः मात्र त्याप्रमाणे वागायचे नाही.
- लंकेत सोन्याच्या विटा – लांबवर असलेल्या फायद्याच्या गोष्टीचा आपल्याला उपयोग नसतो.
- लाज नाही मना कोणी काही म्हणा – निर्लज्ज मनुष्य दुसऱ्याच्या टीकेची परवा करीत नाही.
- वराती मागून घोडे – एखादी गोष्ट घडल्यावर त्याबाबत उपाय करणे व्यर्थ असते.
- वासरात लंगडी गाय शहाणी – मूर्ख माणसात अल्पज्ञान असणारा शहाणा ठरतो.
- विंचवाचे बिऱ्हाड पाठीवर – गरजेपुरत्या गोष्टी घेऊन फिरणे.
- शहाण्याला शब्दांचा मार – शहाण्या माणसाला समजावून सांगितल्यास तो ताळ्यावर येतो.
- शितावरून भाताची परीक्षा- वस्तूच्या लहानशा भागावरून त्या संपूर्ण वस्तूची परीक्षा करणे.
- साखरेचे खाणार त्याला देव देणार – भाग्यवान माणसाला कशाचीही उणीव पडत नाही.
- सुंभ जळला तरी पीळ जात नाही – हट्टी मनुष्याचे हट्टामुळे नुकसान झाले, तरी त्याचा हट्ट नाहीसा होत नाही.
- सगळे मुसळ केरात – मुख्य गोष्टीकडे दुर्लक्ष झाल्यामुळे सर्व श्रम व्यर्थ जाणे.
- हातच्या कंकणाला आरसा कशाला ? – स्पष्ट असलेल्या गोष्टीला पुरावा नको.
- हलवायाच्या घरावर तुळशीपत्र – परस्पर दुसऱ्याची वस्तू तिसऱ्याला देणे; स्वतःला झीज लागू न देणे.
- हत्ती गेला, शेपूट राहिले – कामाचा बहुतेक भाग पूर्ण झाला आणि फक्त थोडा शिल्लक राहिला.