भीमा कोरेगाव एक शौर्यगाथा : दरवर्षी १ जानेवारी रोजी लाखो बौद्ध आणि बाबासाहेबांचे अनुयायी देशभरातून भीमा कोरेगाव येथील विजयस्तंभाला नमन करण्यासाठी येतात. भीमा कोरेगावच्या युद्धात शहीद झालेल्या आणि जखमी झालेल्या महार सैनिकांच्या स्मरणार्थ विजयस्तंभ येथे श्रद्धांजली वाहण्यासाठी हे लोक येतात.
डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यांनी येथे येऊन या शहीद वीरांना आदरांजली वाहिली. तेव्हापासून दरवर्षी लोक येथे त्यांना श्रद्धांजली वाहण्यासाठी येतात. गेल्या काही वर्षांत भीमा कोरेगावला येणाऱ्यांची संख्या खूप वाढली आहे. भीमा कोरेगाव शौर्य दिनाचे यंदा २०६ वे वर्ष आहे.
भीमा कोरेगाव कुठे आहे?
भीमा कोरेगाव हे महाराष्ट्र राज्यातील पुणे जिल्ह्यातील भीमा नदीच्या काठावरील गाव आहे. भीमा कोरेगाव गावाला कोरेगाव भीमा असेही म्हणतात. बहुतेक लोक याला कोरेगाव भीमा म्हणतात. भीमा नदीच्या काठावर असलेल्या ठिकाणामुळे याला भीमा कोरेगाव असे नाव पडले. विजयस्तंभाचे हे ठिकाण पुण्यापासून २० किलोमीटर अंतरावर आहे.
भीमा कोरेगावची लढाई
महाराष्ट्र राज्यातील पुणे जिल्ह्यातील कोरेगाव भीमा गावात भीमा नदीच्या काठावर ही लढाई झाली. ही ऐतिहासिक लढाई मानली जाते. हे युद्ध 1 जानेवारी 1818 रोजी ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी आणि पेशवे यांच्यात झाली. ब्रिटिश सैन्यात ‘बॉम्बे नेटिव्ह लाइट इन्फंट्री’मधील सुमारे 500 महार, काही युरोपियन आणि इतरांचा जातींचा समावेश होता. पेशव्यांच्या वतीने दुसरे बाजीराव पेशवे यांच्या नेतृत्वाखाली 28,000 सैनिक होते.
कोरेगाव भीमा विजयस्तंभ
‘बॉम्बे नेटिव्ह लाइट इन्फंट्री’चे सुमारे 500 महार सैनिक ब्रिटिश सैनिकांच्या वतीने सुमारे 12 तास लढत राहिले. यामध्ये त्यांनी पेशव्यांच्या सैनिकांचा पराभव केला. या महार सैनिकांच्या शौर्यामुळे इंग्रजांनी ही लढाई जिंकली होती. कोरेगाव भीमाच्या या लढाईनंतर इंग्रजांनी सैनिकांच्या स्मरणार्थ भीमा नदीच्या काठावर ७५ फूट उंच विजयस्तंभ बांधला असून त्यावर २० शहीद व ३ जखमी महार सैनिकांची नावे लिहिली आहेत. जी आजही या वीरांच्या शौर्यगाथेची साक्ष देते.
पेशवाईचा नाश करणे हे महार सैनिकांचे उद्दिष्ट होते.
पेशव्यांच्या काळात अस्पृश्यता मोठ्या प्रमाणावर पाळली जात होती. पेशव्यांच्या काळात अस्पृश्यांवरचे अत्याचार शिगेला पोहोचले होते. अस्पृश्यांना त्यांच्या पायाचे ठसे लपविण्यासाठी कंबरेभोवती झाडू बांधणे आणि थुंकी जमिनीवर पडू नये म्हणून त्यांच्या गळ्यात भांडी बांधणे भाग होते. त्यावेळी महारांना अत्यंत हीन वागणूक दिली जात असे. ज्याच्या निषेधार्थ महार सैनिकांनी इंग्रजांच्या बाजूने पेशव्यांच्या विरोधात स्वाभिमानासाठी ही लढाई केली आणि ती जिंकली.
पेशवाईचा नाश करण्याच्या उद्देशाने पुण्यापासून 20 किलोमीटर अंतरावर भीमा नदीच्या काठावर 1 जानेवारी 1818 रोजी लढाई झाली. या लढाईतील महार सैनिकांचे उद्दिष्ट थोडे वेगळे होते. ही लढाई इंग्रज आणि पेशव्यांच्यात झाली. पण पेशव्यांनी आपल्यावर केलेल्या अत्याचाराचा बदला घेण्यासाठी महार समाजाच्या या सैनिकांनी इंग्रजांसोबत ही लढाई केली. भारतात ब्रिटीश साम्राज्याचा विस्तार करण्यासाठी नव्हे तर जुलमी पेशव्यांचा नाश करण्यासाठी ते मोठ्या संख्येने ब्रिटीश सेवेत सामील झाले.
पेशव्यांची एकूण संख्या हजारोंच्या घरात होती आणि महार सैनिकांची संख्या 500 च्या आसपास होती, म्हणजेच पेशव्यांकडे या सैनिकांपेक्षा 40 पट अधिक सैनिक होते. तरीही भीमा कोरेगावची लढाई इंग्रजांनी जिंकली. महार सैनिकांनी आपल्या अत्याचाराविरुद्ध आवाज उठवण्यासाठी सर्व धैर्य पणाला लावून हा विजय मिळवला होता.
अस्पृश्य समजल्या जाणाऱ्या या जातीचा ब्रिटिशांनी आपल्या सैन्यात समावेश केला. त्यांचा पेशव्यांविरुद्धचा राग या लढ्यात वापरला गेला. बलिदान दिलेल्या काही सैनिकांच्या स्मरणार्थ कोरेगाव भीमा गावात हा विजयस्तंभ उभारण्यात आला आहे.